معماری و نجوم
آنان به ضرورت وجود خورشید برای ادامه حیات و زندگی نه تنها انسان‌ها، بلکه گیاهان و جانوران نیز پی برده بودند، به همین علت در بسیاری از فرهنگ‌های باستان به‌ویژه در جامعه‌هائی که اقتصاد آنها به کشاورزی متکی بود، مورد توجه و تقدیس قرار داشت و غالباً در این جامعه‌ها، خورشید را به‌عنوان یک ایزد مورد ستایش قرار می‌ٔاند
معماری نجومی جهان:
اهرام جیزه:
نجوم یا بطور کلی بحث ستارگان در نظر انسانهای باستان دارای اهمیت بسیار و از نظر قومی و گروهی مقدس و قابل پرستش و در نظر عده ای نیز بی ارزش و بدیومن بوده است.
بطور مثال نظر مصریان باستان در مورد صور فلکی بسیار عمیق و متفکرانه می باشد در مورد ساخت اهرام ثلاثه مصر دانشمندان باستان شناس در قبل از دهه 80 تصور های گمراهانه ای داشتند اما اینک دانشمندان فرانسوی به نحوه و دلیل ساخت آن پی برده اند.صورت فلکی جبار در بین مصریان باستان بسیار مقدس بوده به حدی که ساخت اهرام دقیقاً به آن مربوط بوده و از آن پیروی شده است.
طبق کشف دانشمندان 3 هرم اصلی از 8 هرم مصر طبق 3 ستاره کمربند صورت فلکی شکارچی یا جبار ساخته شده است.این امر در ظاهر هم کاملاً مشهود است .اگر با چشم غیر مسلح نیز به این صورت فلکی نگاه کنید خواهید دید که در کمربند آن دو ستاره پرنورتردریک خط قرار دارند و ستاره سوم کم نور تر است ودر انحراف کمی از دو تای قبلی قرار گرفته است.
در ساخت اهرام مصر نیز دو هرم متعلق به فرعون و بزرگتر و هرم سوم متعلق به ملکه مصر و کمی کوچکتر می باشد که با انحراف نیز ساخته شده است.
در دیواره اهرام(هر سه هرم) سوراخهایی به عنوان دودکش و یا هواکش تعبیه شده که به اتاق قبر متصل می باشد.
چیچن ایتزا:
چیچن ایتزا (Chichén Itzá) منطقه ی باستانی قوم مایا نمونه ای از تمایل فرهنگی این قوم به نجوم است. هرم عظیم پله دار کوکولکان (Kukulcan) که در کانون این محل قرار گرفته است، در هر یک از وجوه خود 91 پله دارد، که در مجموع 364 پله است. با افزودن سکوی بالایی تعداد کل پله ها 365 عدد -به تعداد روزهای یک سال- است. علاوه بر این، در اعتدالین بهاری و پاییزی (اولین روز بهار و پاییز که ساعات روز و شب برابر هستند)، نور خورشید سایه ی یک مار عظیم را بر روی راه پله ی شمالی ایجاد میکند.
بنایی به نام کاراکول (Caracol) که بنا به اعتقاد کارشناسان به عنوان رصدخانه مورد استفاده قرار می گرفته است نیز در محل استقرار چیچن ایتزا وجود دارد. پنجره های این بنا طوری تنظیم شده اند که با نقاط جذاب و مهمی هم طراز باشند. هرچند قسمت بالای این بنا آسیب دیده است، اما با بررسی پنجره های پایینی متوجه می شویم که آنها به سمت شمالی ترین و جنوبی ترین محل استقرار ستاره زهره، محل غروب آفتاب در اعتدالین ساخته شده اند و گوشه های بنا نیز به سمت محل طلوع و غروب خورشید در انقلابین است.
اینتیهواتانا
قلعه ماچوپیچو، یکی از مهم‌ترین آثار به جامانده از تمدن باستانی اینکا در کشور پرو که بر فراز کوهی با ارتفاع 2350 متر از سطح دریا ساخته شده‌است، از سال 1983 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است.
در این بخش همچنین قطعه سنگی موسوم به «سنگ اینتیهواتانا» وجود دارد که اطلاعات باارزشی درباره دانش نجوم و ستاره‌شناسی در اختیار کارشناسان گذاشته است. این سنگ به طور دقیق نقاط اعتدال پاییزی و بهاری (زمانی که روز و شب طول یکسانی پیدا می‌کنند) و دیگر پدیده‌های نجومی را نشان می‌داده‌است.
شیوه کارکرد این سنگ که بر فراز ستونی قرار دارد به این ترتیب است که در ظهر روز 21 مارس (اعتدال بهاری) و 21 سپتامبر (اعتدال پاییزی) خورشید درست بر فراز ستون و روی سنگ اینتیهواتانا قرار می‌گرفته است، به طوری که سنگ و ستون هیچ سایه‌ای تشکیل نمی‌داده‌اند.
استون هنج:
استون‌هنج در جنوب انگلستان، یکی از بناهای بزرگ سنگی است که توسط مردم باستان در اروپا ساخته شده‌است. سازندگان استون هنج، از سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد، سنگهای این بنا را به شکل چند دایره تو در تو، در مکان فعلی آن کار گذاشتند. احتمالاً از این دایره‌های سنگی برای مشاهده حرکات خورشید، ماه و ستارگانفرانسه و نیوگرنج ایرلند، یافت شده‌است.
بناها می‌توانستند به عنوان محل سکونت، معابد، مقابر و یا حتی تقویم‌های بزرگ در فضای باز مورد استفاده قرار گیرند. مردم می‌توانستند با دنبال کردن حرکت اجرام آسمانی، درباره فصلهای سال چیزهایی یاد بگیرند. مردم دانشمند اولیه به مقدار زیادی برای درو کردن محصولات و غذای خود به فصول سال متکی بودند. آنها فصلها را به‌وسیله مراسم و تشریفات مذهبی جشن می‌گرفتند. احتمال اینکه این مناطق و نواحی حکم مقدس برای مردم داشته‌است، بسیار زیاد می‌باشد.
که در آن زمان طی مراسم مذهبی مورد پرستش قرار می‌گرفتند، استفاده می‌شده‌است. 
معماری نجومی ایران:
نقش رستم:
5کیلومتر دورتر از تخت جمشید بنای شگفت انگیزی قرار دارد که بیش از دوهزار سال قبل دقیق ترین تقویم خورشیدی جهان به شمار می رفت.
کاربرد گاه شمار سنگی نقش رستم سال ها زیر سوال بود. عده ای از باستان شناسان تصور می کردند که این بنا صرفا محلی برای نگهداری از آثار مكتوب زرتشتیان است و عده ای دیگر آن را آتشکده ای قدیمی می دانستند که در آن آتش مقدس نگهداری می شد.
تا این که پژوهشگر ایرانی، رضا مرادی غیاث‌آبادی كه تحقیقات فراوانی در زمینه ایران باستان داشته است، در کتاب «نظام گاه شماری در چارطاقی‌های ایران» نتایج سال ها تحقیق خود را روی این بنا نوشت و اعلام کرد که اگرچه تا امروز تصور می شد كاربرد این بنا، محلی برای نگهداری كتاب اوستا و اسناد حكومتی یا محل گنجینه دربار و یا آتشكده بوده باشد، اما این بنا در مقایسه با تمام بناهای گاهشماری آفتابی در سراسر جهان، پیشرفته‌ترین، دقیق‌ترین، و بهترین بنای گاهشماری آفتابی است.
تمام بناهای گاهشمار آفتابی در جهان فقط می‌توانند روزهای خاصی از سال (مانند روزهای سرفصل) را مشخص كنند و حتی با سال خورشیدی هم تنظیم نیستند. اما این بنا می تواند جزئیات روزهای مختلف سال و ماه‌ها را هم مشخص كند.
باستان شناسان معتقدند که ظرافت این گاهشمار تمام سنگی به اندازه ای است که بدون شک سازندگان آن از مسائل دقیق و پیشرفته نجومی، سال كبیسه، انحراف كره زمین نسبت به مدار خورشید، کروی بودن زمین، تفاوت قطب مغناطیسی با قطب جغرافیایی، مسیر گردش زمین به دور خورشید و... آگاه بوده اند.
مسیر پرتوهای نور در نقش رستم
هر یک از اضلاع بنای نقش رستم با چهار جهت اصلی 15 درجه غربی انحراف دارد. اگر این بنا با زاویه‌ای غیر از این ساخته می‌شد، هیچ یک از محاسبه‌های خورشیدی یاد شده در اینجا قابل انجام نمی‌بود.
بر هر یک از سه ضلع شرقی، غربی و جنوبی بنا 6 شاخص خورشیدی یا آفتاب سنج به شکل پنجره دیده میشود که از سنگ های خاکستری رنگ ساخته شده اند و بررسی ها نشان می دهد که تغییرات زاویه بین گوشه‌های آفتاب سنج هایی که در سه سوی بنا کار گذاشته شده است با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ماههای گوناگون سال برابر است.
در آفتاب سنجهای ردیف دوم ساز و کاری اندیشیده شده است که به وسیله آن می‌توان نزدیک شدن سال نو را هفته به هفته تشخیص داد.
در قسمت شمالی بنا، پله‌هایی دیده می شود که مطالعات نجومی نشان می دهد به عنوان درجه‌های یک صفحه مدرج استفاده می شدند و وظیفه محاسبه زمان از راه ارتفاع خورشید را داشته اند. به همین دلیل زاویه شیب آنها نسبت به سطح زمین دقیقا برابر با زاویه بین بالاترین و پایین‌ترین حد ارتفاع خورشید در ظهر خورشید یعنی 47 درجه است!
این پله‌ها همچنین وضعیتی دارند که سایه لبه عمودی بنا در هنگام طلوع خورشید در هر یک از ماههای سال به ترتیبی خاص بر روی آنها می‌افتد و در آنها ترتیبی اتخاذ شده که می‌توان نزدیک شدن آغاز سال هخامنشی را روز به روز تشخیص داد.
چارتاقی نیاسر:
كاربرد های ان کاربری و توانایی بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در بنا می باشد. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقت ۰٫۵± درجه. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب در اعتدال بهاری و پاییزی با دقت ۱± درجه. تعیین چندین خط‌دید دیگر برای میانه فصلها و زمان‌های احتمالی آیینی با دقت ۲± درجه از كابردهای دیگر ان است.
در چارتاقی نیاسر، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن به گونه‌ای است که در هنگام‌‌های گوناگونی از سال، پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند. این پرتوها سایه‌هایی را بر نقاط خاصی در درون بنا ایجاد میکند و برخی از آنها که زمان‌های مهم و شاخصی را نشان میدهد، از روزنه‌های میان پایه‌های بنا دیده میشود. در زیر، گزیده نقشه‌ها و عکس‌هایی از چگونگی این رویداد و توانایی چارتاقی نیاسر به عنوان نمونه ممتاز و سالمی از دیگر چارتاقی‌های ایران، عرضه می‌گردد.
خط‌دیدهای دوگانهٔ طلوع انقلاب تابستانی
خط ممتد، دامنه مشاهده خورشید در یک متر تحتانی با پایه‌های عریض‌تر (پایه‌های سکومانند) و خط نقطه‌چین، دامنه مشاهده خورشید در قسمت کم‌عرض بالای سکوها
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، خط‌دید SS 1 در نقشه ۳
حدود ۵ دقیقه پس از طلوع
برج طغرل:
از دیگر بناهای ایران كه كاربرد تقویمی و گاه شماری داشت برج طغرل است.
از ویژگیهای جالب و منحصر به فرد این برج، کاربرد آن به عنوان یک ساعت آفتابی عظیم است. بدین صورت که ترکهای دور تا دور برج به گونه‌ای طراحی شده كه با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، كم‌كم یكی از كنگره‌ها روشن میشود و آفتاب به درون آن می‌تابد. با گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف كنگره روشن میشود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به طور كامل روشن میشود. به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو كنگره و با گذشت سه ساعت سه كنگره روشن میشود، تا اینکه لحظه‌ای فرا میرسد كه خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار میگیرد. در این هنگام خورشید دقیقاً در بالای سر در جنوبی برج قرار میگیرد، زیرا دربهای برج كاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصفالنهار واقع است. در این هنگام سایه تیغه‌ای كه بالای سردر ورودی است دقیقاً در بالای تبری ضربی گونه سردر قرار گرفته و حكایت از لحظه اذان ظهر می‌كند و در زمستان كه ارتفاع خورشید پایین‌تر است، در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی به میان برج می‌تابد. با زوال خورشید پس از لحظه ظهر و میل آن به سمت غرب، ترکهای سمت غرب بنا شروع به روشن شدن می‌كند. با گذشت نیم ساعت از ظهر، نییمی از ترک از سمت غرب روشن میشود. با گذشت یک ساعت از ظهر یکی از ترک‌ها و با گذشت دو ساعت دو ترک بنا روشن میشود و به همین ترتیب تا خورشید غروب كند. بنابراین از روی كنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط نور خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه کرد.
بازهور نیشابور
نابر شواهد چهارتاقی مزبور بازمانده از یک مجموعه معماری متعلق به دوران ساسانیان و مشتمل بر سردر ورودی و یک گنبد مرتفع است که در گذشته به عناصر معماری دیگری در ضلع شرقی متصل بوده و کالبد بنا نسبت به چهار جهت اصلی با چهارده درجه انحراف شرقی بنیان شده است. نام بازه هور اشاره‌ای مستقیم و دقیق به معنای خورشید و فاصله میان دو بریدگی (بازه) دارد که آن را می‌توان روزنه‌ی خورشید نامید، به اعتقاد برخی پژوهشگران این بنا در زمره چهار تاقی‌های گاهشماری و محاسبه نجومی در معماری ایران باستان است. برخی فروریختگی‌ها در دیوارها و پایه‌ها، بازسازی گردیده است.
بازه هور یعنی روزنة خورشید. کاملا اسمش به کارکردش می‌‌خورد. روزنه‌ای روی دیوار این بنا درست کرده‌اند که نور خورشید از آن به داخل می‌تابد. با حرکت خورشید، پرتو نور روی دیوار حرکت میکند و ماههای سال را نشان میدهد.
در نوروز نور به وسط می‌تابد، بعد با حرکت خورشید، پرتو نور تا انتهای پایینی می‌رود. بعد دور می‌زند و مسیر را ادامه میدهد تا به انتهای آن در بالا برسد. اول هر ماه هم روی یکی از لبه‌ها قرار میگیرد.
در نتیجه شش ماه اول می‌رود پایین و به مبدأ برمی‌گردد و در شش ماه بعد می‌رود بالا و دوباره به مبدأ باز می‌گردد. سی چهل سال پیش که این بنا را درست می‌کردند، به تصور این که این نمونه بخشی از تخریب‌های بناست، آن را پر کردند. البته قرار است میراث فرهنگی استان خراسان آن را دوباره مرمت کند!
نمای بازة هور از بالا